Parafrazując pewnego klasyka można by powiedzieć, iż nad światem krąży widmo – widmo plastikowej torby, a wszystkie siły sprzysięgły się i połączyły w nagonce przeciw foliowej reklamówce.
W istocie plastik ma obecnie bardzo złą prasę i złą sławę. Można odnieść wrażenie jakby odpowiadał za wszelkie zło czynione środowisku. Zalewają nas obrazy zwierząt uwięzionych w plastikowych torbach, przyozdobionych folią drzew, plastikowych śmieci unoszących się na falach oceanów, zalegających w przydrożnych rowach i na hałdach podmiejskich wysypisk. Wprowadza się zakazy i postuluje kolejne ograniczenia wykorzystania rozmaitych plastikowych opakowań. Od pewnego czasu w ramach ochrony środowiska proponowane są różne substytuty tworzyw sztucznych, niektórzy oferują np. “ekologiczne” torby papierowe. I jest to o tyle zastanawiające, że w momencie upowszechnienia toreb plastikowych miały one zastąpić właśnie papier, w ramach ochrony bezcennych (szwedzkich) zasobów leśnych (z zastrzeżeniem, że tak wyprodukowana torba miała być wykorzystywana wielokrotnie). Która zatem torba jest bardziej “zielona”? Czy w istocie papierowa torba, wykonana z surowców odnawialnych, w kontekście wpływu na środowisko wypada korzystniej od torebki wyprodukowanej z tworzywa?
Być bardziej “eko”
Bez suspensu, od razu odpowiedzmy, że NIE. Zarówno pod kątem zużycia energii, wykorzystania wody, czy emisji dwutlenku węgla, torba foliowa wypada lepiej od swojej papierowej konkurentki. Raporty w tej sprawie spływają już przynajmniej od kilkunastu lat. Skąd zatem takie negatywne emocje wokół plastikowej reklamówki? Teza o „szkodliwości” plastiku może być związana z faktem jego powszechnej obecności, rzucającej się w oczy obecności (choć badania w Stanach Zjednoczonych wykazały, iż tworzywa sztuczne stanowią pod względem masy jedynie 13% wszystkich tamtejszych odpadów) i stosownego kolorytu medialnego przekazu (żółw zaplątany w torebkę stanowi niewymownie poruszający obraz). Nie naszym zadanie jest jednak w tym miejscu dociekać, dlaczego właśnie plastik stał się kozłem ofiarnym złożonym na ołtarzu środowiska. Zamiast tego rodzaju dywagacji, w ramach starannej edukacji proponujemy (wcale nie nudne) liczby, wyniki kilku raportów porównujących wpływ na środowisko torebek plastikowych i tych wykonanych z papieru.
LCA (Life Cycle Assessment)
Prezentowane wyniki oparte zostały na metodzie Analizy Cyklu Życia wyrobu (LCA – Life Cycle Assessment), pozwalającej na prześledzenie całego okresu życia produktu, od chwili jego wytworzenia, aż do etapu utylizacji w formie odpadu (“od kołyski po grób”) i umożliwiającej jego ocenę pod kątem zagrożeń środowiskowych. LCA bierze pod uwagę pozyskiwanie i przetwarzanie surowców, proces produkcyjny, transport, dystrybucję, użytkowanie, ewentualny reusing, recykling lub inne metody wykorzystania odpadów, wraz z ostatecznym ich zagospodarowaniem. To potężne narzędzie analityczne pozwalające na prezentację efektywności zarządzania zasobami naturalnymi i energią zarówno pod kątem środowiskowym, jak i ekonomicznym. Na podstawie LCA można ocenić negatywne oddziaływanie danego wyrobu albo technologii na środowisko naturalne, a przez to umożliwić odpowiednie czynności ten wpływ redukujące, jak również bardziej produktywne gospodarowanie surowcami i energią. LCA to żmudna i drobiazgowa metoda uwzględniająca także procesy oraz produkty kategoryzowane regionalnie, lokalną specyfikę i miejscowe obyczaje.
Raport na zlecenie Szkockiego Departamentu Ochrony Środowiska (Environment and Rural Affairs Department at the Scottish Executive)
W ciągu ostatnich kilkunastu lat powstała spora ilość raportów zawierających porównania środowiskowej szkodliwości opakowań z różnego rodzaju materiałów. W latach 2005/06 przeprowadzono analizę na zlecenie Szkockiego Departamentu Środowiska, którego wyniki zawierały interesujące nas zestawienia. Raport bazował m.in. na badaniach przeprowadzonych przez markę Carrefour, a wnioski z nich wypływające były jednoznaczne: torba papierowa okazała się gorsza od lekkiej torby polietylenowej HDPE niemal we wszystkich analizowanych kategoriach (poziom wyjściowy dla HDPE przyjęty jako 1.0): zużycia nieodnawialnych źródeł energii (1.1), zużycia wody (4.0), emisji gazów cieplarnianych (3.3), zakwaszenia (1.9), jakości powietrza, w tym ilości ozonu przy powierzchni ziemi (1.3), eutrofizacji zbiorników wodnych (14.0), produkcji odpadów stałych (2.7), ryzyka zaśmiecania (0.2).
Posiłkując się wcześniejszymi badaniami z Irlandii, Australii i Francji, zauważono m.in., iż wdrażanie polityki wpływającej na wzrost popularności toreb papierowych kosztem tych wytwarzanych z tworzywa (nakładanie odpowiednich opłat) będzie skorelowane ze zwiększonym zużyciem energii, wzrostem kosztów transportu, potrzebnej przestrzeni magazynowej oraz liczby produkowanych odpadów. Zalecano działania zmierzające w kierunku promocji wielokrotnego użycia toreb wykonanych z mocnego polietylenu o niskiej gęstości (LDPE). Według badania Carrefour wszystkie wymienione wyżej wskaźniki dla tego rodzaju torebki przy założeniu jej 20-krotnej rotacji (korzyści pojawiały się już przy 4-krotnym użyciu) uplasowały się na poziomie 0.1 w stosunku do torby HDPE (z wyjątkiem ryzyka zaśmiecania: 0.4).
Torba papierowa okazała się więc lepsza jedynie w kontekście zaśmiecenia środowiska, co nie powinno dziwić biorąc pod uwagę okres degradacji tworzywa sztucznego, a więc czas jego środowiskowej obecności.
Raport na zlecenie Brytyjskiej Agencji Środowiskowej (British Environment Agency)
Wyniki badań opublikowane zostały w 2011 roku i oprócz interesujących nas toreb plastikowych (HDPE, LDPE) i papierowych uwzględniały także inne rodzaje opakowań, w tym m.in. torby biodegradowalne, bawełniane i z włókniny polipropylenowej (PP). Aby badanie było miarodajne, oceniano wpływ takiej ilości toreb danego rodzaju jaka jest niezbędna do wykonywania zakupów w określonym czasie (mocniejsze torby potrzebują więcej surowca, ich wpływ jest zatem bardziej istotny).
Analizę porównawczą przeprowadzono pod względem wyczerpywania zasobów naturalnych, wpływu na efekt cieplarniany, zakwaszenia środowiska, szkodliwości dla ludzi, toksyczności dla wód pitnych, mórz, oceanów i gleb, eutrofizacji wód oraz utleniania fotochemicznego.
Otrzymane wyniki potwierdziły, iż dla badanych toreb głównym czynnikiem determinującym wpływ na środowisko jest wykorzystywanie surowców i produkcja. Sposoby ostatecznego zagospodarowania produktu nie mają zbyt dużego znaczenia. Ważna natomiast okazała się konkluzją dotycząca znaczenia ponownego wykorzystania toreb w kontekście zmniejszenia negatywnego wpływu środowiskowego.
I tak w przeważającej większości wymienionych kategorii (8 na 9) zwycięzcą okazała się lekka “wielorazówka” HDPE. Ponadto wykazano, iż ponowne wykorzystanie torby HDPE na zakupy lub w formie worka na odpady ma istotny wpływ na redukcję jej oddziaływania na środowisko (od 43 do 79%), i jest to wpływ nawet bardziej istotny niż w przypadku zastosowania recyklingu, bowiem ograniczeniu ulega tutaj sama produkcja worków na odpady.
W interesującym nas kontekście, należy zauważyć, iż aby zrównoważyć negatywny wpływ plastikowej “jednorazówki” HDPE w obszarze globalnego ocieplenia, torbę papierową należałoby wykorzystać przynajmniej 3 razy, zaś w przypadku ponownego wykorzystania torby HDPE w postaci worka na śmieci, liczba obrotów torby papierowej wzrasta do 7. Nadal jednak torba papierowa wypada gorzej w kategorii toksycznego wpływu na człowieka i ekologii środowiska lądowego, a to za sprawą wyjątkowo inwazyjnej technologii produkcji papieru. W przypadku “wielorazowej” ciężkiej torby LDPE liczby te wynoszą odpowiednio powyżej 4 i 9 (jej wpływ na środowisko staje się wówczas niższy w 8 kategoriach).
Kluczem do zmniejszenia szkodliwego wpływu na środowisko jest zatem maksymalizacja liczby rotacji toreb LDPE lub ponowne wykorzystanie torebek HDPE w formie worków na odpady; niestety wydaje się, iż liczba ewentualnych obrotów torby papierowej przerasta jej fizyczne możliwości, i z tego powodu nie może stanowić konkurencji dla toreb wykonanych z tworzywa.
Raport Duńskiej Agencji Ochrony Środowiska (Danish Environmental Protection Agency)
Badania toreb obecnych w duńskich supermarketach przeprowadzono w roku 2017. Wśród interesujących nas opakowań znajdowały się plastikowe torby LDPE (zwykłe i z mocnym uchwytem) oraz papierowe w wersjach bielonej i nie. Podstawę oceny stanowił jednorazowy transport zakupów o średniej objętości 22 litrów i wadze 12 kg. Uwzględniono wpływ na 15 wskaźników środowiskowych, w tym zmiany klimatyczne, zubożenie warstwy ozonowej, toksyczność, emisję cząstek stałych, zakwaszenie, eutrofizację, zasoby naturalne. Uznano, iż kwestie zaśmiecania są dla duńskich warunków nieistotne i nie brano ich pod uwagę.
Okazało się, iż w kontekście produkcji i utylizacji torby LDPE zapewniają ogólnie najniższy wpływ na środowisko dla większości wskaźników środowiskowych (9 z 15). Torby z niebielonego papieru okazały się najmniej szkodliwe w 3 spośród 15 wskaźników.
Liczba koniecznych rotacji, dla zrównoważenia szkodliwości wpływu środowiskowego torby LDPE z twardym uchwytem wykorzystanej ponownie w charakterze worka na odpady, w kontekście wszystkich branych pod uwagę wskaźników, dla toreb zwykłych LDPE wyniosła 1, zaś w przypadku toreb papierowych aż 43. Biorąc pod uwagę jedynie wpływ na zmiany klimatyczne, torba z bielonego papieru wypadła nieco lepiej, i w ramach minimalizacji szkód środowiskowych należałoby ją wykorzystać ponownie przynajmniej jeden raz. Na koniec cyklu oba rodzaje toreb papierowych należy użyć w formie worka na odpady albo zutylizować poprzez spalenie.
Liczba rotacji danej torby zmienia się w zależności od tego ile oraz jakie wskaźniki środowiskowe są brane pod uwagę. Jednak 43-krotne odbycie drogi z zakupami do domu w przypadku torby wykonanej z papieru przekracza raczej wytrzymałość tego materiału. Najlepszą opcją w kontekście duńskich warunków jest wykorzystanie toreb LDPE zwykłych lub z mocnym uchwytem. Zwykłe torby wystarczy użyć jeszcze raz przed wykorzystaniem ich w formie worka na śmieci. W ten sposób wyrównamy najlepszy wynik torby LDPE z mocnym uchwytem ponownie użytej jedynie pod postacią worka na odpady. Konkluzją raportu jest oczywiście apel o jak największą liczbę rotacji toreb plastikowych. To one stwarzają warunki dla minimalizacji szkodliwości wpływu środowiskowego tego rodzaju opakowań transportowych.
Raport na zlecenie Polskiego Departamentu Edukacji Ekologicznej Ministerstwa Środowiska
Także w Polsce sporządzono i opublikowano tego rodzaju raport. Badania wykonano w 2010 roku. Analizą objęto cztery rodzaje toreb “wielokrotnego” użytku, wśród których znalazły się interesujące nas torby papierowe oraz polietylenowe LDPE o podobnych parametrach (jako kryterium przyjęto możliwość transportu zakupów o masie 5 kg na odległość 500 metrów). Przeprowadzone na terenie Warszawy badania ankietowe posłużyły m.in. oszacowaniu ilości rotacji danej torby (długości jej życia). Wyniki dla torby LDPE wyniosły 8.79, zaś dla torby papierowej 1.76. Jak widać torebkę foliową respondenci deklarowali używać średnio prawie dziewięć razy, tymczasem dla papierowej wynik nie osiągnął nawet dwóch, przy czym torbę foliową używało 12% (torba gruba) i 15,6% (torba cienka) ankietowanych, zaś papierową 9.
Do interpretacji wyników wybrano metodę „ekowskaźników 99”, dającej możliwość oceny w kontekście różnych kategorii wpływów środowiskowych, w tym: zmian klimatycznych, wykorzystania surowców, zużycia paliw kopalnych, czynników rakotwórczych, emisji związków organicznych i nieorganicznych, promieniowania, zniszczenia warstwy ozonowej, ekotoksyczności, zakwaszenia, wykorzystania terenu.
Największy wpływ środowiskowy we wszystkich kategoriach zanotowała oczywiście torba papierowa, przy czym najwyższą wartość odnotowano dla kategorii “wykorzystanie terenu”. Wynika to z technologii produkcji papieru (powierzchnia upraw leśnych, wylesianie, wykorzystanie substancji chemicznych w procesie produkcyjnym), energochłonności, zintensyfikowania procesów transportowych związanych z większym ciężarem przypadającym na jednostkę produktu oraz niewielkiej możliwej liczby rotacji spowodowanej m.in. niską trwałością takiej torby i niewygodnym składowaniem.
Torba z LDPE wypadła znacznie lepiej od tej wykonanej z papieru. Jej wpływ środowiskowy, biorąc pod uwagę uzyskaną w badaniach średnią liczbę rotacji (9), jest niewielki. Oczywiście przy jednokrotnym jej wykorzystaniu wpływ w kontekście trzech przyjętych kategorii zbiorczych (życie ludzkie, zużycie surowców, jakość ekosystemu) znacznie wzrasta, pozostawiając ją jednak ciągle lepszym wyborem w porównaniu do torby papierowej użytej nawet dwukrotnie (wykorzystując metodę ReCiPe wpływ środowiskowy torby LDPE wykorzystanej jednokrotnie jest w przybliżeniu równy torbie papierowej wykorzystanej 4 razy).
Badania potwierdziły wrażliwość toreb na liczbę rotacji, co skłania do propagowania postawy wydłużania cyklu ich życia. Większość problemów z torebkami foliowymi nie jest pochodną ich produkcji i użytkowania. Wiąże się natomiast z praktykami zaśmiecania nimi środowiska. To nie plastik jest winien, ale ludzkie nawyki, brak wiedzy i lenistwo. Używajmy więc toreb plastikowych wielokrotnie, tyle razy ile tylko pozwolą ich fizyczne właściwości, a na koniec niech wystąpią w roli worka na odpady.
Cel raportu
Celem Raportu opracowanego na zlecenie naszego Ministerstwa Środowiska była m.in. społeczna edukacja, wyjaśnienie różnych nieporozumień krążących wokół tzw. “torby ekologicznej”. Pozwolimy sobie zacytować pewien fragment:
“Na bazie nowych trendów w produkcji opakowań, związanych z wymaganiami ochrony środowiska, pojawiają się pewne nadużycia. Niektóre przedsiębiorstwa, w celach czysto komercyjnych, nanoszą na opakowaniach oznaczenia wykorzystujące motywy budzące skojarzenia ekologiczne lub wręcz nieprawdziwe znaki czy napisy, które w dość oczywisty sposób działają na podświadomość klientów. W natłoku różnych,często sprzecznych ze sobą informacji, trudno odróżnić rzetelną informację od chwytów marketingowych, a nawet świadomych nadużyć dobrej praktyki handlowej i produkcyjnej, mających na celu wprowadzenie w błąd konsumentów.Torba ekologiczna to modne i nośne hasło. Niestety określenie to jest nieprecyzyjne i często nadużywane dla celów marketingowych”.1
Czy raport osiągnął swój cel. No cóż, pomimo kilkunastu lat jakie upłynęły od publikacji wyników tych badań, wiele sieci handlowych w Polsce nadal proponuje torby papierowe, a niektóre z nich zadrukowują je nawet ekologicznymi sloganami. Pewne sieci wydają się wręcz szczycić z posiadania torebek papierowych, a z charakteru napisów reklamowych można wnosić o kompletnej ignorancji w temacie ochrony środowiska. Zamiast opierać się na wynikach analiz, wciąż kolportujemy mity o zgodnym z naturą charakterze papieru w kontekście jego pochodzenia ze źródeł odnawialnych. Ciągle traktujemy papier jako produkt środowiskowo neutralny nie zdając sobie sprawy z jakimi obciążeniami wiąże się jego produkcja i użytkowanie.
Tak więc, ciągle pełni nadziei na zmianę realiów w efekcie reorientacji w obszarze społecznej świadomości, z całą stanowczością na jaką nas stać, mówimy: torba z plastiku, nie z papieru!
1https://docplayer.pl/4949347-Przeprowadzenie-ekologicznej-oceny-cyklu-zycia-lca-toreb-wielokrotnego-uzytku.html, s.5, dostęp 11.08.2022.
