Kwestie dotyczące zbiórki, sortowania oraz samego recyklingu odpadów plastikowych według raportu “GOSPODARKA ODPADAMI KOMUNALNYMI W POLSCE”1 Instytutu Ochrony Środowiska Państwowego Instytutu Badawczego przedstawiliśmy w dwóch poprzednich odsłonach. Dziś pora na ukazanie kierunków rozwoju i perspektyw dla recyklingu tworzyw sztucznych według autorów wspomnianego raportu.
Część 3. Kierunki rozwoju recyklingu oraz możliwe działania wspomagające
Autorzy raportu wymieniają trzy podstawowe kierunki prac badawczych związanych z recyklingiem produktów z plastiku.
- Poszukiwanie optymalnych metod przygotowania do recyklingu oraz samego recyklingu tych odpadów, dla których nie istnieją współcześnie lub też są obecne w niewystarczającym stopniu efektywne sposoby ich zagospodarowania.
- Opracowanie efektywnych (tanich i prostych) metod recyklingu chemicznego (surowcowego) dla newralgicznych (gdzie recykling mechaniczny się nie sprawdza) rodzajów odpadów z plastiku.
Mając na względzie konieczność podwojenia wolumenu recyklingowanych tworzyw sztucznych (wypełnienie norm Zielonego Ładu) w stosunku do dzisiejszych realizacji, udział recyklingu chemicznego powinien znacznie wzrosnąć. Zwłaszcza, że recykling surowcowy może być stosowany do odpadów zanieczyszczonych i kompozytowych, co stwarza tutaj szerokie pole do działania. Niestety w Polsce, póki co, nie ma zakładów realizujących ten rodzaj recyklingu.
3. Prace badawcze w obszarze biodegradowalnych tworzyw sztucznych.
W tym miejscu należy jednak zaznaczyć, że produkcja tworzyw biodegradowalnych jest na ogół zdecydowanie droższa od produkcji zwykłych tworzyw, a podczas kompostowania uwalnia się dwutlenek węgla, który jest gazem cieplarnianym. Choć biotworzywa charakteryzują się niższym śladem węglowym niż tworzywa sztuczne powstałe na bazie ropy naftowej, proces ich rozkładu pozostawia jednak wiele do życzenia.
Możliwości recyklingu tworzyw sztucznych
Niestety nie możemy liczyć na spadek wykorzystania tworzyw sztucznych. Istnieją dziedziny, w których plastik po prostu jest niezastąpiony: medycyna, lotnictwo, motoryzacja, przemysł spożywczy. Wszelkie działania mające na celu zastępowanie tego rodzaju materiałów należą, póki co, raczej do obszarów poprawiających samopoczucie niż przynoszących wymierne korzyści środowiskowe. Co oczywiście nie znaczy, że można ich zaniechać. Dotyczy to zwłaszcza, jak konkludują autorzy raportu, niepowściągliwego stosowania wyrobów jednorazowego użytku, traktowania projektu opakowania w kategoriach nieekologicznych oraz ciągle jeszcze nieobecnej wśród producentów i użytkowników wyrobów plastikowych dbałości o właściwe zagospodarowanie odpadów.
Zgodnie ze strategią proponowaną przez Unię Europejską programowanych jest szereg działań związanych z przetwarzaniem odpadów plastikowych w ramach funkcjonowania modelu GOZ. Podstawowe zadania przytaczamy za raportem:
- Planuje się, iż do 2030 roku wszystkie opakowania plastikowe na rynku europejskim będą przystosowane do recyklingu lub ponownego użycia (reusing) w systemie ekonomicznie zasadnym.
- Także do 2030 roku planuje się osiągnięcie 50% poziomów recyklingu wyrobów plastikowych.
- Zakładany jest również czterokrotny wzrost w stosunku do 2015 roku wydajności wszystkich instalacji do recyklingu odpadów z plastiku w obszarze UE. Szacuje się (Plastics Recyclers Europe), iż wymagać to będzie budowy około 500. nowych sortowni i zakładów recyklingu.
- Eksport odpadów z tworzyw sztucznych z UE zostanie zahamowany.
- Materiały dezorganizujące proces recyklingu plastików mają zostać wycofane lub zastąpione.
- Na bazie prognozowanego czterokrotnego wzrostu popytu na materiały pochodzące z recyklingu, zakłada się powstanie i rozwój potężnego rynku europejskich recyklatów.
- Redukcji ulegnie import paliw kopalnych, a co za tym idzie emisja CO2.
- Wdrożone zostaną nowoczesne technologie i urządzenia do recyklingu, które także mają być eksportowane poza obszar Unii Europejskiej.
- Zakładany jest wzrost społecznej świadomości ekologicznej; poprawa efektywności selektywnej zbiórki odpadów z plastiku oraz progres w przestrzeni ograniczenia wytwarzania i zapobiegania powstawaniu odpadów z tworzyw sztucznych. Działanie te mają się przyczynić do poprawa jakości środowiska naturalnego, m.in. dzięki ograniczeniu emisji tworzyw sztucznych, a co za tym idzie szkodliwego mikroplastiku.
Okoliczności rozwoju i przeszkody na drodze wzrostu poziomów recyklingu tworzyw sztucznych
Ekodizajn
Jednym z uwarunkowań jest tzw. ekodizajn, czyli holistyczne zintegrowanie procesu projektowania opakowania z całym spektrum czynników środowiskowych. Chodzi tu oczywiście o redukcję szkodliwego oddziaływania wyrobu na środowisko na przestrzeni całego cyklu jego życia.
Istniejące ogromne zróżnicowanie materiałowe tworzyw sztucznych wynikające ze struktury chemicznej polimeru i rodzaju zastosowanych dodatków, jak również niezliczone praktyki w obszarze projektowania wyrobu, stają się problematyczne podczas powtórnego przetwarzania. Zasady ekoprojektowania wyrobów powinny brać pod uwagę nie tylko podstawowe jego funkcje, ale także uwarunkowania naturalne, jak np. odpowiednie wykorzystanie zasobów, znajdujące swoje odbicie w redukcji śladu środowiskowego. Efektem takiego podejścia jest realizacja szeregu zaleceń (łatwość demontażu, materiałowa jednorodność itp), które omówione zostaną bardziej szczegółowo w osobnym artykule.
Odpowiedzialność producenta
Aby zapewnić wysoką efektywność zbiórki oraz recyklingu odpadów plastikowych konieczną do osiągnięcia wymaganych w najbliższych latach poziomów przetwarzania tworzyw sztucznych niezbędne, zdaniem autorów raportu, będzie wdrożenia rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP) skorelowanej z zagospodarowaniem wykorzystanych opakowań. Kluczowe będzie tutaj opracowanie i dostosowanie przepisów prawnych (dyrektywa 2018/851) w kontekście problematyki dotyczącej odpowiedzialności podmiotów gospodarczych lokujących na rynku towary w opakowaniach.
Rozszerzona odpowiedzialność producenta dotyczy obowiązku finansowania zbiórki, recyklingu i przetwarzania wykorzystanych opakowań (pokrycie minimum 50% kosztów zagospodarowania tych odpadów), przy czym opłaty te, jak napisano w raporcie, powinny być zróżnicowane, zależne np. od rodzaju materiału opakowaniowego oraz jego recyklowalności.
System kaucyjny
Drugim warunkiem zapewnienia odpowiednio efektywnego (77% w ramach selektywnej zbiórki jednorazowych butelek PET od roku 2025 i 90% od roku 2030) przetwarzania odpadów z tworzywa jest wprowadzenie systemu kaucyjnego dla plastikowych butelek po napojach. Systemy takie przynoszą wymierne efekty, co widać na przykładzie krajów (Litwa, Dania, Niemcy, Estonia, czy Norwegia), które już przeprowadziły tego rodzaju regulacje.
Jako kolejne problemy wymagające rozwiązania w celu zapewnienia rozwoju gospodarki odpadami komunalnymi autorzy raportu wymieniają: zagwarantowanie możliwości przetwarzania wysokokalorycznej frakcji odpadów (spalania odpadów, które nie nadają się do recyklingu, a nie można ich składować ze względu na zbyt wysoką wartość opałową) oraz ograniczenie składowania do 10% masy odpadów osiągnięte do roku 2035.
Podniesienie poziomów selektywnej zbiórki oraz spadek jakości odpadów opakowaniowych
Coraz wyższe poziomy recyklingu wymagają rozwiązania coraz większych trudności technicznych generowanych pogarszającą się jakością zbieranych odpadów wraz
ze wzrostem ich ilości. Dostępne i najlepsze jakościowo odpady są już przetwarzane; pozostaje zagospodarowanie obszarów wymagających bardziej zaawansowanych technologii – odpadów brudnych, kompozytowych, zmieszanych oraz drobnych.
Szacuje się, iż efektywność selektywnej zbiórki odpadów z plastiku dla zapewnienia wymaganych 50% recyklingu odpadów opakowaniowych do 2025 roku powinna wynosić przynajmniej 80-90% całkowitego strumienia odpadów (żółte kontenery, PSZOK-i, punkty skupu), z czego w sortowni należałoby wydzielić przynajmniej 80%, które przekazane zostaną do zakładu recyklingu, by tam surowiec poddać dalszemu przetworzeniu także z efektywnością przynajmniej na poziomie 80%. Autorzy raportu wątpią jednak w realne możliwości uzyskania tak wysokich wskaźników (na sytuację wpływać będzie dodatkowo działanie systemu kaucyjnego).
Większość instalacji komunalnych sortowni w Polsce posiada nieskomplikowane systemy mechanicznej segregacji surowca oparte na ręcznym sortowaniu odpadów. Z pewnością wymagać będą one wielu czynności modernizacyjnych w ramach osiągnięcia wymaganego wzrostu wolumenu sortowanych odpadów zbieranych selektywnie. W grę wchodzi także uruchomienie nowych linii. Oszacowano, że przedsięwzięcie wymagać będzie wybudowania do 2028 roku około 200 sortowni selektywnie zbieranych odpadów (o przepustowości 10 000 ton/rok/1 zmianę, z założeniem pracy dwuzmianowej) lub doposażyć część instalacji sortowni już istniejących. Szacowany koszt uruchomienia odpowiedniej infrastruktury powinien zamknąć się w kwocie około 4,95 mld zł brutto, przy założeniu uruchomienia 100. nowych sortowni i modernizacji 100. już istniejących. Realizacja dalszych założeń wymagać będzie do 2034 roku przeprowadzenia kolejnych inwestycji na szacowanym poziomie 0,93 mld zł brutto.
Oczywiście na wysokość prognozowanych kosztów restrukturyzacyjnych może wpłynąć szereg czynników, jak np. wdrożenie systemu kaucyjnego (ewentualna konieczność dodatkowego czyszczenia). Ważna będzie także organizacja sortowania: w odrębnych instalacjach, wybudowanych wyłącznie dla odpadów zbieranych w ramach systemu ROP, czy też wykorzystanie istniejących sortowni komunalnych.
Wyłączenie dzięki działaniu systemu kaucyjnego tak jakościowo oraz ilościowo istotnego strumienia odpadów (PET) z systemu komunalnego wpłynie zapewne na redukcję efektywności ekonomicznej tych instalacji, co oczywiście oznaczać będzie wzrost kosztów przetwarzania, a w konsekwencji opłat ponoszonych przez mieszkańców. Kolejny problem do rozwiązania.
I jeszcze jedna kwestia. Biorąc pod uwagę długość cyklu inwestycyjnego tego rodzaju realizacji (4-6 lat), oraz przewidywany termin wypełnienia założeń programowych, działania w tym obszarze powinny być już w zasadzie wdrażane.
Czynniki wpływające na decyzje inwestycyjne w obszarze recyklingu
Najważniejszymi determinantami podczas podejmowania decyzji inwestycyjnych w obszarze recyklingu tworzyw sztucznych w Polsce są:
- opracowanie uzasadnionej ekonomicznie skali projektu,
- wybór odpowiedniego rodzaju odpadów, dla których nie ma wystarczającej przepustowości,
- zagwarantowanie właściwego wolumenu dostaw surowca i odpowiedniej jakości strumienia odpadów.
Strumień odpadów wydaje się nie być problemem recyklerów (istniejący deficyt instalacji). Jednak z powodu swobodnego przepływu odpadów w obszarze UE wskazane będzie zagwarantowanie odpowiednimi przepisami uzależnienie ewentualnych dotacji inwestycyjnych od konieczności wykorzystania lokalnych strumieni odpadów. W przeciwnym razie, z uwagi na istniejącą nadpodaż w obszarze plastikowych odpadów w Europie, dzisiejsza luka inwestycyjna (brakujące moce przerobowe) w Polsce może nie zostać wypełniona polskim strumieniem odpadów.
Rynek dla recyklatów
Raport wskazuje także na konieczność działań zmierzających w kierunku budowy sprawnie funkcjonującego rynku recyklatów:
- opracowanie norm jakości dla wtórnych tworzyw sztucznych,
- propagowanie certyfikacji w celu zwiększenia zaufania biznesu oraz konsumentów,
- wprowadzenie reguł dotyczących minimalnych zawartości recyklatów,
- tworzenie bodźców dla redukcji wysokości podatku VAT na produkty pochodzące z recyklingu w państwach członkowskich UE.
Z powodu obowiązkowego zwiększania poziomu recyklingu odpadów opakowaniowych z tworzyw sztucznych do 50% (2025) i 55% (2030) przewiduje się, iż popyt na regranulat będzie wzrastał. Dodatkowo od roku 2025 zaczną obowiązywać normy dotyczące poziomów użytych recyklatów przy produkcji butelek PET (minimum 25%), które również powinny wspierać budowę silnego rynku recyklatów. Nie powinno to oczywiście wpływać na szereg innych koniecznych działań przyczyniających się do wzrostu skali recyklingu: doskonalenie systemów selektywnej zbiórki i sortowania odpadów, wzrost zdolności produkcyjnych przetwarzanego wtórnie surowca, a także kreacji rynków zbytu dla regranulatów.
Oczywiście nie należy zapominać o przestrzeganiu opracowanych norm bezpieczeństwa, w szczególności dla opakowań przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Ważną kwestia jest tutaj wspieranie starań o poprawę jakości surowców pochodzących z recyklingu właśnie w obszarze opakowań spożywczych.
Rozwój recyklingu materiałowego (chemicznego)
Jak zauważają autorzy raportu recykling mechaniczny, który dominuje obecnie w przetwarzaniu wtórnym odpadów plastikowych ma swoje ograniczenia, zarówno technologiczne, jak i ekonomiczne. Dzięki zastosowaniu metod mechanicznych przetwarzać można jedynie do 55% polimerowych odpadów zebranych na drodze segregacji, a wielokrotny przerób materiałów z wykorzystaniem tego rodzaju technologii skutkuje w większości przypadków pogorszeniem właściwości danego tworzywa.
Sytuację poprawić może zastosowanie metod recyklingu chemicznego, które niestety, póki co, są skomplikowane, kosztowne i przede wszystkim energochłonne. Niemniej jednak ten rodzaj recyklingu może być szczególnie przydatny w przypadku materiałów trudnych w obróbce mechanicznej – opakowań wielopolimerowych, zabrudzonych, zmieszanych, które na ogół trafiają na wysypiska albo do odzysku energetycznego (spalenia). Z odpadów przetwarzanych w ten sposób otrzymujemy tworzywo w jakości oryginalnego surowca wyprodukowanego z ropy naftowej, co oczywiście jest idealnym rozwiązaniem w kontekście GOZ.
Edukacja
Autorzy raportu zwracają uwagę na bardzo istotną rolę edukacji i rzetelnej informacji na temat roli plastiku w każdej dziedzinie życia. Choć tworzywa sztuczne mają obecnie bardzo złą opinię, która wynika z niewłaściwej gospodarki i zarządzania przez człowieka, są w większości przypadków nie do zastąpienia. Analizy cyklu życia (LCA) pokazują, że stosowanie tworzyw sztucznych jest w wielu przypadkach korzystniejsze środowiskowo niż użycie innych materiałów – mniejsze zużycie energii, wody, niższe emisje zanieczyszczeń, mniejsza wartość śladu węglowego. Rolą branży tworzyw sztucznych jest prowadzenie rzetelnej kampanii edukacyjnej na temat roli plastiku, odpowiedzialnego zarządzania produkcją oraz odpadami z tworzyw sztucznych, a także realizowania działań mających na celu ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko. Przekaz: plastik nie jest zły, zła jest organizacja i zarządzanie odpadami, powinien zostać jasno wyartykułowany, a praktyczna strona konstatacji tego faktu obowiązkowo i konsekwentnie urzeczywistniana.
Wnioski i zalecenia końcowe raportu przedstawimy w części czwartej i ostatniej.
1 GOSPODARKA ODPADAMI KOMUNALNYMI W POLSCE. Analiza możliwości i barier zagospodarowania odpadów z tworzyw sztucznych, pochodzących z selektywnego zbierania odpadów komunalnych, a kwestie GOZ, Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa, czerwiec 2021.
