Jak dotychczas funkcje opakowań ogniskowały się wokół ich atrybutów ochronnych, transportowych i marketingowych. Opakowanie przede wszystkim miało (i ma) stanowić barierę zabezpieczającą produkt przed możliwością szkodliwego wpływu otoczenia, ewentualnie go wyróżniać, przykuwając uwagę konsumenta (w kontekście ochrony środowiska należy oczywiście wspomnieć o warunkach realizacji recyklingu). Tymczasem nowe materiały oraz technologie dały możliwość aktywnej interakcji pomiędzy zapakowanym produktem, a opakowaniem, stwarzając przy tym okazję do generowania informacji przydatnych dla producentów, sprzedawców oraz konsumentów na temat stanu zapakowanego produktu, tym samym zwiększając zakres funkcji opakowania. Tego rodzaju opakowania zaczęły być określane mianem opakowań aktywnych oraz inteligentnych.
Czy nowe możliwości otwierające się przed producentami są rozszerzeniem działań w przestrzeni marketingu, czy istotną zmianą o charakterze jakościowym w obszarze projektowania i wykorzystania opakowań? Innymi słowy: moda czy potrzeba?
Nowe role opakowania
Opakowanie wraz z produktem stanowią swoistą całość: razem są transportowane, a tym samym wspólnie wystawione na działanie tych samych czynników środowiskowych. Stwarza to dla opakowania doskonałą okazję nie tylko do bycia nośnikiem informacji na temat kondycji zapakowanych towarów, ale także do aktywnej “opieki” nad przechowywanym produktem (także w sytuacji wskazania prób otwarcia i uniemożliwienia kradzieży). Jest to szczególnie istotne w kontekście utrzymania jak najwyższej jakości produktów spożywczych przez możliwie najdłuższy okres czasu, czyli wydłużenia terminu ich przydatności do spożycia i obniżenia poziomu marnotrawstwa.
Opakowania aktywne (active packaging)
To opakowania, które oprócz funkcji izolowania produktu od czynników zewnętrznych posiadają dodatkowe zdolności zwiększające efektywność zabezpieczenia produktu. Mogą one aktywnie oddziaływać z produktem bądź ze środowiskiem wewnątrz opakowania, zapobiegając niekorzystnym zmianom właściwości np. produktów żywnościowych (hamowanie procesu namnażania drobnoustrojów), wydłużając ich termin przydatności do spożycia, a nawet wpływając na poprawę jakości produktu. Wśród tego rodzaju opakowań znajdą się opakowania absorbujące i emitujące różnego rodzaju substancje. Zadaniem absorberów jest pochłanianie niechcianych czynników (tlenu, wody, zapachów, CO2) stwarzając warunki zabezpieczające produkt przed zepsuciem. Emitery z kolei wydzielają wewnątrz opakowania związki (etanol, CO2, SO2) pożądane w kontekście utrzymania odpowiedniej jakości produktu. Oprócz zdolności do emisji bądź absorpcji określonych substancji (ograniczenie rozwoju pleśni, namnażania mikroorganizmów, działanie przeciwbakteryjne), opakowania tego rodzaju mogą posiadać także właściwości zabezpieczające lub uzupełniające kolory produktu, ochronne dla produktów wrażliwych na promieniowanie UV, odstraszające owady podczas transportu, podnoszące walory smakowe, czy zapobiegające zamgleniu.
W przypadku tego rodzaju opakowań odpowiednie substancje (np. słabe kwasy organiczne, bakteriocyny, lizozym, olejki eteryczne, etanol, zeolit syntetyczny) występują pod postacią różnego rodzaju saszetek, nasączanych wkładek, warstw powlekanych lub wtopionych od wewnętrznej strony opakowania wprowadzanych do materiałów opakowaniowych (folie) często już na etapie ekstruzji.
Opakowania inteligentne (intelligent packaging)
Opakowania inteligentne pełnią funkcję monitorującą. Informują o warunkach panujących wewnątrz lub na zewnątrz opakowania. Najczęściej za pomocą różnych sprytnych wskaźników (np. indykatorów barwnych) handlowcy lub konsumenci mogą być poinformowani o zmianach jakościowych produktu bez konieczności otwierania opakowania.
Takie wskaźniki śledzić mogą zmiany temperatury, wilgotności, czas przechowywania w niewłaściwych warunkach, reakcje chemiczne wewnątrz produktu, poziom namnażania różnych mikrobów (zmiany biochemiczne), czy skład atmosfery wewnątrz opakowania (zawartość tlenu lub dwutlenku węgla), który bezpośrednio świadczyć może o jego rozszczelnieniu.
Wskaźniki czasu i temperatury
Wskaźniki tego rodzaju pozwalają ustalić właściwe warunki przechowywania produktów (magazynowanie, transport, dystrybucja). Informacja przekazywana jest dzięki przebarwieniu zastosowanej etykiety/znacznika, często z wykorzystaniem barwnej gradacji. Dzięki swojej charakterystyce wskaźniki tego rodzaju sygnalizować mogą zbliżanie się końca lub zakończenie okresu przydatności do spożycia. Doskonale sprawdzają się w obszarze produktów mrożonych, gdzie niewłaściwe temperatury przechowywania mogą eliminować żywność ze sprzedaży. Wykorzystywane są także jako wskaźniki odpowiedniej do spożycia temperatury produktu (żywność poddawana obróbce termicznej w kuchenkach mikrofalowych, optymalne schłodzenie piwa).
Wskaźniki świeżości
Wskaźniki tego typu wykrywają substancje (metabolity) wytwarzane przez drobnoustroje namnażające się w sposób naturalny po upływie czasu przydatności do spożycia. Dzięki temu mogą informować o trwających wewnątrz opakowania procesach gnilnych i utracie świeżości produktu. Stanowią doskonałą ochronę przed zakupem produktów przeterminowanych i nieświeżych.
Wskaźniki nieszczelności
Indykatory tego rodzaju reagują na zawartość tlenu lub dwutlenku węglą w atmosferze wokół produktu wewnatrz opakowania. Informują o jego rozszczelnieniu (w przypadku opakowań hermetycznych) lub o zmianach atmosfery w przypadku postępujących procesów rozkładu produktów umieszczonych w danym opakowaniu.
Przyszłość opakowań inteligentnych i aktywnych
Wydaje się, iż zarówno opakowania inteligentne, jak i aktywne mogą w niedalekiej przyszłości zająć ważne miejsce w przestrzeni gospodarki towarowej. Pojawienie się tego typu opakowań daje podstawy do modyfikacji postrzegania roli pakowania w obszarze produkcji, handlu oraz przechowywania produktów. Szczególnie zainteresowany powinien być nimi przemysł spożywczy, gdzie kontrola stanu żywności jest wyjątkowo istotna patrząc pod kątem strat i marnotrawstwa wyprodukowanego jedzenia (optymalne zarządzanie stanem magazynów). Dodatkową zaletą jest tutaj możliwość kontroli jakości produktów żywnościowych zarówno przez handlowców, jak i samych konsumentów. Opakowania tego rodzaju chronią i zapewniają utrzymanie świeżości, co bardzo istotne jest z perspektywy zwykłej domowej lodówki. Wydłużenie terminu przydatności do spożycia oraz aktywny monitoring produktów spożywczych to mniejsza ilość jedzenia lądującego na śmietnikach. Opakowania tego typu wraz z różnymi systemami zarządzania produktem umożliwić mogą także kontakt konsumentów z producentem, który zaowocować może poszerzeniem wiedzy na temat kupowanych towarów, z drugiej strony dając możliwość szybkiej reakcji na zapotrzebowanie ze strony rynków.
Tymczasem wyższe koszty produkcyjne nie sprzyjają popularyzacji takich opakowań (chociaż badania wykazują możliwość akceptacji podwyższonych kosztów ze strony konsumentów którzy skłonni byliby dopłacić do tak zapakowanego produktu).
Jeszcze kilka lat temu opakowania takie na europejskich rynkach (w przeciwieństwie do Japonii i USA) stanowiły raczej ciekawostkę, niż szybko rozwijający się trend. Przyjmuje się, iż przeszkodą na drodze ich popularyzacji były tutaj brak właściwych regulacji prawnych oraz niski poziom wiedzy konsumenckiej. W obszarach tych odnotowuje się jednak coraz większą aktywność: prace Komisji Europejskiej, wzrost liczby publikacji popularyzujących omawiane zagadnienia, jak również rozwiązań technologicznych będących skądinąd świadectwem rosnącego zainteresowania ze strony różnych sektorów gospodarki (chociaż kwestie związane z recyklingiem takich materiałów ciągle pozostają nierozstrzygnięte). Uważa się, iż trendy społeczne i wymagania konsumenckie będą w niedalekiej przyszłości stanowić dźwignię dla rozwoju tego rodzaju opakowań, generując stosowne działania ze strony podmiotów kompetentnych i odpowiedzialnych.
